• • «اجعل شرائف صلواتک و نوامی براکاتک علی محمد عبدک و رسولک الخاتم لما سبق و الفاتح لما انغلق» یعنی، بهترین درودها و پر بارترین برکت ها خاص بنده و پیامبر خودگردان که خاتم پیامبران پیشین و گشاینده ی دل های بسته است.

  

• • «فقفی به الرسل و ختم به الوحی» (خطبه ی ۱۳۳)، یعنی پس او را در پی پیامبران فرستاد و بدو مهر ختم بر صحیفه ی وحی نهاد.

• • «(الحقیقه) خذوها عن خاتم النبیین» (خطبه ۷۷)، یعنی مردم از خاتم پیامبران فراگیرند.

• «امین وحیه و خاتم الرسله» (خطبه ی ۱۷۳)، یعنی امین وحی است و خاتم فرستادگان.

دو مورد دیگر، یعنی تختم و یختم که هر دو به معنی پایان آمده است:

• • «… و بالموت تختم الدنیا و بالدنیا تحرز الآخره» (خطبه ی ۱۵۶)، یعنی با مرگ، دنیا پایان می‌یابد و به آخرت نمایان می شود.

• «(یا مالک) و ان یختم لی و لک بالسعاده و الشهاده و انا الیه راغبون» (نامه ی ۵۳)، یعنی، و من خواستارم از خداوند … عاقبت من و تو را به سعادت و شهادت پایان برساند که ما به آن متمایل هستیم.

مبحث دوم: تاریخچه مهر در نظام اداری و حقوقی

بند اول- پیشینه مهر در اعتبار بخشی به اسناد و نامه های رسمی

نقش مهر که به سان مهمترین رکن فرمان، حکم یا سند در طول تاریخ به شمار می‌آید با شکل های متنوع خود جلوه و نمای خاصی به اسناد مختلف اعم از فرمان ها، حکم ها، عقدنامه ها، مصالحه نامه ها و قراردادهای مختلف بخشیده است^[۷]. چرا که نقش مهر عامل اعتبار بخشی به دست نوشته هاست و با وجود خود، دست نوشته ها را به اسنادی معتبر تبدیل می‌کند. چنان که در شاهنامه می خوانیم:

بدین مهر و منشور یزدان گواست

که ما بندگانیم و او پادشاه

میرزا شفیع اثر نیز گوید:

نیست داغی بی سیاه در محبت معتبر

می شود باطل سند، چون مهر از آن برداشتند

دکتر یاکوب ادوارد پولاک که در عهد قاجار از سال ۱۸۵۱ تا ۱۸۶۰ میلادی در ایران زیست و طبیب شاه ایران بود، درباره ی جایگاه و اهمیت مهر در فرهنگ ایرانیان می نویسد: «مهر برای هر ایرانی از ضروریات غیر قابل اجتناب است، زیرا فقط زدن مهر ذیل نامه یا اسناد بدان ها قوت قانونی می بخشد؛ مهر جای امضا را می‌گیرد. در یک عقیق نام صاحب مهر یا یکی از اسماء الله با هنرمندی حک می شود و دور آن را با اسلیمی ها و خطوط پیچ در پیچ تزیین می‌کنند چنان که تقلید آن فوق العاده مشکل می شود. در این سنگ بیضی یا چهارگوش، از نقره یا طلاست؛ در بالای مهر قطعه جواهر کوچکی کار می‌گذارند تا این که صاحب مهر آن را به صورت معکوس به کار نبرد. آنگاه یک دسته ی کوتاه عمودی ‌به این سنگ متصل می‌کنند که با لولایی به یک حلقه مربوط می شود. مردم عالی مقام اغلب چندین مهر دارند: برای اسناد، نامه های خصوصی و غیره که همه ی آن ها در منگوله ای از رشته طلایی و نقره ای پهلوی هم قرار گرفته است؛ این منگوله را در کیسه ای به دقت حفظ کرده‌اند همیشه در جیب خود نگه می دارند». او در فصل های بعدی درباره ی موارد استفاده از مهر می نویسد: «هرگاه تاجری به مسافرت برود، هرچند این سفر ماه ها به طول انجامد، تنها در مغازه ی خود را می بندد، آن را قفل می‌کند و مهر خود را بر روی نخی که دور قفل پیچیده است می زند…» زیرا دست نخوردگی مهر یکی از اصول اساسی آداب و رسوم شرقی هاست؛ هرگاه کسی مهری را جعل کند یا مهر و مومی را بشکند، با قطع شدن دست خود کیفر می بیند. مهر همه جا به جای امضا، که مرسوم نیست، به کار می رود آن را با بهره گرفتن از نوعی جوهر به زیر اسناد می‌زنند و بدین طریق به اسناد قوت قانونی می بخشند. هر گاه مهر کسی مفقود شود وی اعلام عام می‌کند که از این پس از مهر دیگری استفاده خواهد کرد. کشف مهرهای متعدد حکاکی شده در خرابه های اکباتان (همدان) و تخت جمشید (اصطخر) حاکی از آن است که مهر در قرون طولانی گذشته مورد استعمال داشته است. در قدیمی ترین مهرها تصاویر جانوران و نقوش گوناگون رمزی حک شده است؛ مهرهای مربوط به ادوار اشکانیان و ساسانیان نیم تنه ی شاه یا حاکم را نشان می‌دهد که دور آن چیزی نوشته شده است؛ از شروع دوره ی اسلام از نقش تصویر بر روی مهر اجتناب شده است و به حک نام صاحب مهر و آیه ای مناسب از قرآن و تاریخ سال در عقیق اکتفا می ورزند؛ ولی برای اینکه از تقلید و جعل مهر اجتناب شود خطوط اسلیمی پر پیچ و تابی دور آن می کشند. در ایران حکاکان و سنگ تراشانی وجود دارند که در کار خود به مرحله ی اسنادی رسیده اند. عمده فروشی کالا اغلب در قبال براتی مهر شده و مدت دار – شش ماهه– به علاوه ی دوازده درصد سود، انجام می‌گیرد.

بند دوم- رسم شکستن مهر

متاسفانه رسم شکستن مهر پس از فوت صاحب آن ما را از تماشا و مطالعه ی بسیاری از آثار ارزشمند که یادآوری تاریخ گذشتگان است محروم ‌کرده‌است. انگیزه ی شکستن مهرهای پادشاهان و صاحب منصبان پس از درگذشت آنان، جلوگیری از استفاده نادرست بوده است، و به احتمال زیاد این رسم باید پس از درگذشت شاه طهماسب و کشمکش بین فرزندان او – حیدرمیرزا و اسماعیل میرزا– متداول شده باشد^[۸]. اسکندر بیگ نقل می‌کند که شبی که واقه ی هائله ی شاه جنت مکان روی نمود سلطان حیدر میرزا که مدعی سلطنت و ولیعهدی بود حسب الاشاره ی پدر عالی قدر یا به رأی و تدبیر والده اش یا به اختیار علی التقدیر در دولتخانه توقف نموده بود، آن جا را به حصول مقصود نزدیکتر دانست. صباح آن روز تاج شاهی بر سر نهاد و شمشیر خاصه ی شاه جنت مکان را حمایل کرده وصیت نامه ای به مهر مبارک آن حضرت ظاهر ساخته، مدعی آن شد که آن وصیت نامه سراسر به خط اشرف آن حضرت است که او ولیعهد و قائم مقام ساخته، تمامی شاهزادگان و امرا و صفویان و هواخواهان این دودمان را به اطاعت او امر فرموده و آن نوشته را بر گوشته ی دستار زد و بر ایوان چهل ستون برآمد. معاندان شاهزاده می‌گفتند که آن وصیت نامه به خط مبارک خاقانی نیست بلکه خط یکی از مخدرات حرم است که به اشرف مشابهتی داشت و بعد از فوت آن حضرت نوشته شده و انگشتری از دست آن حضرت بیرون آورده مهر کردند.

مهر های علما و فقهای شیعه نیز که با آن به پاسخ نامه ها و استفتائات مقلدین خود صحه می‌گذارند و اهمیت و ارزش معنوی فراوانی دارد، همواره پس از فوت مرجع تقلید، طی مراسمی با حضور گروهی از علما شکسته می شود. اهمیت این موضوع به اندازه ای است که بر روی سنگ مزار مرحوم آیت الله حجت کوه کمره ای (۱۳۷۲ – ۱۳۱۰ هـ. ق) واقع در مدرسه حجتیه ی قم آمد است که: آن مرحوم قبل از فوت استخاره ای بر کلام حق فرمود و سپس مهر خود را شکست و به عنوان آخرین روزی تربتی بر دهان گذاشت و پیش از اذان ظهر جان به جان آفرین تسلیم نمود.

گویند ثقه الاسلام تبریزی از مجاهدان و علمای زمان قاجار نیز پیش از اسیر شدن به دست روس ها که به شهادت منجر شد، نگین مهرش را خرد کرد تا به دست روس ها نیفتد.