۲-۱-۴-۱۲- «خاکه»: این نامگذاری در داخل معدن مرسوم می‌باشد و به فیروزه‌هایی گفته می‌شود که سنگ با طله همراه آن نبوده و به صورت فیروزه خالص (در ابعاد مختلف) و به شکل کروی در داخل رگه‌هایی که شدیداًً دگرسان و خرد شده‌اند دیده می‌شوند و رنگ آن ها از آبی روشن تا آبی تیره تغییر می‌کند و از نظر ارزش، بسیار گرانبها می‌باشند.
۲-۱-۴-۱۳- «شیمیایی»: به فیروزه‌هایی گفته می‌شود که به طور مصنوعی ساخته شده است و از رنگ کردن «کالسدوئن» و یا از مخلوط کردن شیشه و پلاستیک و رنگ آبی حاصل می‌شوند.
۲-۱-۵- نحوه ساخته شدن فیروزه
فیروزه، CuAl6(PO4)4(OH)84H2O (فسفات بازی مس و آلومینیوم)، سنگ گرانبهای معروفی است که بخاطر رنگ آبی و رگه‌های ظریفش مورد توجه است و از تغییر سنگ‌های سطحی آلومینیوم دار و مسی که از تأثیر هوا بر سولفورهای مس حاصل می‌شود و فسفاتهایی که احتمالاً از آپاتیت محلول می‌شوند، ساخته می‌شود. فیروزه تقریباً همیشه از دانه‌های بسیار ریز ساخته شده است. یک قسم آن که پر آهن است کالکوسیدریت، به صورت قشرهایی مرکب از بلورهای بسیار ریز به دست می‌آید. فیروزه با لیمونیت و کائولینیت و کالسدونی به صورت رگه‌های بسیار باریک و قطعات در گدازه‌ها و بعضی از پگماتیتها همراه است. بعضی از نمونه های طبیعی فیروزه که رنگ خوبی ندارند مصنوعاً رنگ زده می‌شوند.
فیروزه در سیستم تری کلینیک متبلور می‌گردد و معمولاً به صورت توده‌های متراکم، قشر و رگه‌های کوچک پیدا می‌شود. این ها آبی کم رنگ، آبی-سبز، سبز اند. بلورهای کوچک کمیاب آبی شفاف درخشانند. دیگر کانی‌ها به صورت رگه‌های کوچک در بهترین فیروزه، فراوانند.
۲-۱-۶- فضیلت فیروزه در اسلام
از حضرت امام جعفر صادق (ع) منقول است که هر که انگشتر فیروزه در دست کند دستش فقیر نشود و از حسن بن علی بن مهران منقول است که «به خدمت حضرت امام موسی کاظم (ع) رفتم، در انگشت آن حضرت انگشتری دیدم که نگینش فیروزه بود و نقشش (الله الملک) بود بسیار نظر کردم در آن انگشتر، فرمود که چه می‌کنی گفتم حضرت امیر المؤمنین (ع) انگشتر فیروزه ای داشته است که نقشش (الله الملک) بوده است. فرمود که آن را می‌شناسی گفتم نه فرمود که همان انگشتر است و این سنگی که جبرئیل برای رسول خدا به هدیه آورد از بهشت و آن حضرت به حضرت امیرالمومنین بخشید» و از حضرت رسول (ص) منقول است که خداوند عالمیان می‌فرماید که من شرم می‌کنم از دستی که بسوی من بلند شود به دعا و در آن دست انگشتر فیروزه باشد پس او را نا امید برگردانم.
۲-۱-۷- معادن فیروزه
۲-۱-۷-۱- معادن فیروزه در متون تاریخی:
عموماً در کتب جواهر از معادن فیروزه نیشابور نام برده و فیروزه آن را بهترین فیروزه دانسته اند. غیر از نیشابور از معادن دیگری نیز نام برده شده است. در «الحماهر» از معادن ایلاق (ناحیه ای که جنوباً به رود سیحون و شمالاً به رود ایلاق محدود می‌شود) و بطلانه نام برده شده است. «تنسوق نامه» از ایلاق، غزنین و کرمان نام می‌برد.
«عرایس الجواهر» معادن فیروزه را در خوارزم (اردبحره) وشته و شاید منظور (اردخیوه) باشد که در شرق خیوه و شمال رود جیحون واقع است (در منطقه خوارزم یعنی جنوب دریاچه اورال). «جواهر نامه» از معادن ایلاق، غزنین، مرز خوارزم و کوهی میان یزد و کرمان نام می‌برد. در «جواهر نامه منسوب به خواجه نصیر» از خجند (زیر چال شمال شرقی سمرقند) و حوالی کرمان قصبه ای است سیاوک نام و همچنین نزدیک زنجان نام می‌برد و در «نزهت القلوب» از معادن نیشابور، طوس، فرغانه و کرمان نام برده شده است. این حوقل نیز در «صوره الارض» از معادن فیروزه فرغانه نام برده است.
به طور کلی از معادن فیروزه که در ایران فعلی واقعند غیر از نیشابور از معادن کرمان و طوس و معادن زنجان اسم برده اند. درباره معادن کرمان نوشته‌اند کهف سبز روشن و کمی تیره است و ارزش زیادی ندارد. «شاردن» در جلد سوم سفرنامه خود از معادن فیروزه نیشابور و فیروزکوه اسم می‌برد. «بنیامین» اولین سفیر آمریکا در ایران (در زمان ناصرالدین شاه) در کتاب خود بنام «ایران و ایرانیان» از فیروزه کرمان نیز نام می‌برد و معلوم می‌شود تا این دوره از معدن فیروزه کرمان بهره برداری می‌شده است.
در «جواهر نامه منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی» محل معدن کرمان را قصبه سیاوک نامیده ولی در کتاب‌های دیگر از فیروزه «شهر بابکی» زیاد نام برده شده و شاید قصه سیاوک نزدیک شهر بابک کرمان (شمال غربی سیرجان) واقع بوده است. فیروزه طوس، تصور می‌رود فیروزه «یخ آب» باشد که در جنوب غربی مشهد در کوه های کاشمر قرار دارد. از فیروزه فیروزکوه و زنجان تاکنون اطلاعاتی در دست نیست. شاید کانی‌های آبی رنگ دیگری را به جای فیروزه گرفته باشند. از معدن فیروزه نیشابور بیش از سه هزار سال است که بهره برداری می‌شود و از بعد از اسلام تقریباً در همه کتب جغرافیا از قبیل «مسالک الممالک‌ها» و «البلدان‌ها» از فیروزه نیشابور ذکری نموده اند.
۲-۱-۷-۲- معدن فیروزه در جهان
در نزدیکی لینچ استیشن (Lynch station) واقع در ایالت ویرجینیای امریکا، لدویل (Leadville) واقع در ایالت کلرادو و در کورتلند (court land) در آریزونای آمریکا و مناطق دیگری از این کشور، فیروزه مورد استخراج قرار گرفته است. در مصر و در شبه جزیره سینا، در سیبری در منطقه سمیپلیتنک (semipalatink)، در منچوری چین، سمرقند و ترکمنستان، فیروزه مورد شناسایی و یا استخراج قرار گرفته است. در کشورهای دیگری نظیر المان، شیلی و فرانسه نیز فیروزه شناخته شده است. همچنین در گذشته سرخ پوستان بویژه قبایل «آزتک» (در مکزیک) معادن فیروزه را توسط سنگ و آتش استخراج کرده و بهره برداری می‌نمودند. هنوز هم بعضی از سرخ پوستان آمریکایی آن را «سنگ مقدس» می‌دانند. اما بهترین نوع فیروزه، در ایران و از معادن نیشابور به دست می‌آید.
۲-۱-۷-۳- معدن فیروزه نیشابور
۲-۱-۷-۳-۱- موقعیت جغرافیایی معدن فیروزه نیشابور
معدن فیروزه نیشابور، در استان خراسان و در ۵۳ کیلومتری شمال غربی نیشابور قرار دارد. راه دسترسی به معدن، ۳۶ کیلومت جاده اسفالته درجه دو است که در مسیر جاده قوچان-نیشابور واقع است. بقیه مسیر، جاده خاکی است که تا آبادی معدن فیروزه ادامه دارد. معدن فیروزه نیشابور با طول جغرافیایی َ۲۳ و ْ۵۸ و عرض جغرافیایی َ۲۵ و ْ۳۶ مشخص می‌شود.
آب و هوای معدن، معتدل بوده و در تمام طول سال بهره برداری از معدن صورت می‌گیرد. لازم به ذکر است که در نزدیکی معدن به فاصله دو کیلومتر از آن روستای معدن بالا (علیا) و به فاصله سه کیلومتر از آن روستای معدن پایین (سفلی) قرار دارند که نیروی کارگر مورد نیاز از همین روستا‌ها تأمین می‌گردد.
۲-۱-۷-۳-۲- وضعیت مالکیت معدن فیروزه نیشابور
امتیاز معادن فیروزه، با قدرت مرکزی ارتباط مستقیم داشت. در طول تاریخ هرگاه پادشاهانی ضعیف بر ایران حکومت می‌کردند این معادن در انحصار مستاجرینی قرار می‌گرفت که سودهای غیر قابل وصفی می‌بردند و در حقیقت فیروزه را بدون اسلوب صحیح، اکتشاف و تاراج می‌کردند.
