بخش مرکزی ایلام دارای دهستان‌های میشخاص و حومه ۳۶ روستاست. توتون از مهمترین محصولات دهستان میشخاص است. چوار، یکی از بخش‌های شهرستان ایلام در ۱۸ کیلومتری شهر ایلام و بر سر راه اصلی ایلام – ایوان – اسلام آباد غرب قرار گرفته است (www.tebyan.net). زهره حضرتی، ۱۳۸۸)
۲-۲۰ زبان و گویش های مختلف ایلام
زبان کردی و گویش های آن
زبان کردی یکی از زبانهای هند و ایرانی است که زبان شناسان آن را در زمره زبانهای ایرانی شمال غربی قرار داده‌اند. آن چه که امروزه کردی نامیده می شود در واقع گویش های مختلفی است که گاه اختلاف آن ها چنان زیاد است که گویشوران سخن همدیگر را در نمی یابند،اما اگر دقیق مورد مطالعه قرار گیرند مشخص می شود که همگی دارای اشتراکات فراوان هستند.شاید بتوان گفت که دلیل اختلاف زیاد گویش های کردی،زیستن در مناطق مختلف جغرافیایی و همسایگی با اقوام مختلف باشد که در شکل گیری این گویش های متنوع بی تاثیر نبوده است. وجود گویش های مختلف زبان کردی از یک سو و پراکندگی گویشوران در کشورهای مختلف از سوی دیگر باعث شده است تا تقسیم بندی های مختلفی درباره آن ها ارائه شود.
ظاهر سارایی گویش های کردی را بر حسب موقعیت جغرافیایی به شرح زیر تقسیم کرده‌است:
۱-کردی شمال غربی:که شامل گویش کرمانجی و فروع آن است.این گویش در مناطق کرد نشین ترکیه،سوریه،بخش های از کردستان عراق،آذربایجان ایران و شمال خراسان،مناطقی از جمهوری های شمالی مانند:ارمنستان،آذربایجان،گرجستان و ترکمنستان رایج است.
۲- کردی شمالی:که شامل گویش سورانی و شعبات آن است و در کردستان عراق و ایران و بخش هایی از استان کرمانشاه و آذربایجان غربی بدان تکلم می شود.
۳-کردی مرکزی:که شامل گویش هورامی است و گویشورانش در اورامانات ایران و عراق پراکنده اند.
۴-کردی جنوبی:که شامل کلهری،ایلامی و لکی است.
گونه های کردی جنوبی
۱-کردی کلهری:که در کرمانشاه و مناطق از استان ایلام،از جمله شهرستان‌های ایوان و شیروان چرداول و بخش چوار رایج است و با گویش کردی ایلامی اندکی تفاوت دارد.
۲-کردی ایلامی:گویش عمده مردم استان ایلام از جمله طوایف عمده و قدیمی آن است که با اندک اختلافاتی در شهرهای ایلام،مهران،سرابله،بدره،بخش های عمده ای از نواحی جنوبی استان مانند دهلران،دره شهر،آبدانان و مناطقی از کشور عراق نظیر مندلی و خانقین بدان تکلم می شود.
۳-لکی:این گویش در سطح نسبتاً گسترده ای در استان های لرستان،کرمانشاه،همدان و بخش‌های از ایلام گویشوران بسیاری دارد.این گویش اغلب به اشتباه لری یا شعبه ای از آن قلمداد شده است.
نظام آوایی،واژگان و نحو و نیز سنتهای فرهنگی و بسیاری از ویژگی های دیگر نشان می‌دهد که لکی گویشی اصیل و برجسته از کردی است.
جستاری در باب کردی ایلامی
کردی ایلامی که گاه آن را «فیلی» نیز نامیده اند،در بیشتر مناطق استان ایلام رایج است. واژه فیلی در بین مردم ایلام معروفیت بسیار ندارد. این را کردهای ساکن عراق به مناسبت سلطه والیان لرستان موسوم به فیلی بر ایلام،رواج داده‌اند و آن از مقوله مجاز خاص و عام است(سارایی)
گویش فیلی دارای لهجه های گوناگونی است که مهمترین آن ها عبارتند از :
۱-ملکشاهی:در شهرستان های ایلام و مهران
۲-خزلی:در بخش های از شهرستان شیروان چرداول
۳-آبدانانی:در شهرستان های آبدانان،دهلران و دره شهر
۴-ایلامی:در شهرستان‌های ایلام،مهران،شیروان چرداول
۵-بدره ای:در بخش بدره از شهرستان دره شهر (سایت میراث فرهنگی ایلام)
۲-۲۱ مکان های دیدنی و تاریخی
سرزمین ایلام با کوهستان های سلسله وار و دشت های پهناور؛ زیست گاه انواع گونه های گیاه و جانوری است که چشم اندازهای زیبای طبیعی را در این منطقه به وجود آورده اند. این منطقه که بر دامنه کوه های خود چشم انداز سبزی از جنگل های بلوط را دارد؛ در بر گیرنده رودخانه ها و آبشارهای زیادی است که هر یک جاذبه های خاص و مناظر روح پروری را به نمایش می‌گذارند. ایلام که از بکر ترین مناطق سرزمین ایران است ؛ از قابلیت های برجسته و با ارزشی در زمینه گردشگری طبیعی برخوردار است.
پیشینه تاریخی و باستانی این خطه از ایران سبب شده جاذبه های باارزشی در این منطقه وجود داشته باشد که نام آن ها یادآور اساتیر افسانه ای ایران باستان است. جاذبه های اجتماعی و فرهنگی استان ایلام از دیگر زیبایی های منطقه هستند که بر جاذبه های گردشگری استان می افزاید. فصل بهار که زمان رویش گل های زیبا و وحشی در این خطه است و فصل تابستان با رودخانه های خروشان و آبشارهای زیبا مناسب ترین زمان سفر به استان ایلام است.
- آتشکده سیاهکل:
آتشکده سیاهگل یکی از آثار دوره شکوهمند ساسانی است که در ۲۵ کیلومتری شهرستان ایوان و در منطقه‌ای به همین نام در حاشیه جنوبی رودخانه پرآب گنگیر قرار گرفته است. این اثر سالم‌ترین آتشکده شناسایی شده استان ایلام است که در نوع خود بی‌نظیر و از اهمیت زیادی در مطالعات باستان‌شناسی برخوردار است. آتشکده دارای چهار پایه و یک سقف گنبدی و نیز در اطراف دارای راهروی جهت نیایش است که متأسفانه در سال‌های اخیر بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده است و فقط آثاری از این راهرو وجود دارد. مصالح ساخت این آتشکده تشکیل شده است از گچ نیم‌کوب و قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای.
- شهر گمشده آریوحان:
با توجه به بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در اطراف آتشکده سیاهکل، آثاری از بناها و معماری هم‌دوره با آتشکده مورد شناسایی قرار گرفت که احتمال وجود شهر گمشده آریوحان (آریوجان) را در این منطقه بیشتر می‌کند. شهر گمشده آریوحان (آریوجان) یکی از شهرهای تاریخی استان ایلام است که بر اساس شواهد و مدارک تاریخی و گفته سیاحان و سفرنامه نویسان در ساحل رودخانه گنگیر استقرار داشته که وجود این مجموعه آثار و دیگر شواهد باستان‌شناسی حکایت از وجود یک شهر تاریخی در این منطقه دارد.
