سوانح و حوادث هوایی
توسعه چشمگیر صنعت هوانوردی موجب شده است حمل و نقل هوایی از نقطه نظر ضریب ایمنی و امنیت در رأس کلیه انواع دیگر حمل و نقل قرارگیرد. ایمنی و امنیت هوانوردی دو عامل تهدید در هوانوردی محسوب میشوند. این ها، دو روی یک سکه هستندکه هر دو، در صورت عدم توجه به آنها، موجب از بین رفتن اموال مردم، خسارت به جان افراد و تلف شدن انسانها میشوند. اما این دو از لحاظ تعریف، دایره شمول و مقررات با هم کاملاً متفاوتند. مقررات ایمنی به مقررات و استانداردها مربوط است و هدف آنها این است که کشورها با رعایت استانداردهای مربوط به هواپیما، از حوادث و سوانح خسارت بار بکاهند. در حالی که مقررات امنیتی برای جلوگیری از اعمال مجرمان تدوین میشوند که این اعمال حوادثی را در هواپیما ایجاد می‌کنند. ایراد تعمدی خسارت، هواپیما ربایی و عملیات تروریستی جزء دسته دوم محسوب میشوند. از ابتدای فعالیت هوانوردی، کشورها و جامعه بین الملل به ایمنی و امنیت هواپیما توجه داشته اند ولی پس از حوادث ۱۱ سپتامبر، فشارها به رعایت مسائل امنیتی پررنگتر شده است. به هنگام وقوع سانحه یا حادثه، با توجه به پیچیدگی سیستم هواپیما، عوامل بسیار متعددی باید مورد بررسی قرارگیرد تا علت وقوع سانحه یا حادثه مشخص گردد. دقت فوقالعاده زیاد در صنعت هوانوردی موجب می شود هواپیما وسیلهای امن تلقی شود که در صورت رعایت استانداردها، حادثه و سانحه صورت نگیرد و مسافران در طول پرواز احساس آرامش نمایند. پس از ساخت هواپیما، پروازها با تعداد محدود شروع شد و تاکنون هر سال به تعداد پروازها، طول پرواز و تعداد مسافران افزوده شده و برعکس از تعداد سوانح و حوادث به شدت کاسته شده است.
در سال ۱۹۹۸ حدود ۶۰۰۰ فروند هواپیما در سطح دنیا وجود داشت که این تعداد با انجام دوازده میلیون پرواز، بیست میلیون ساعت پرواز کردند. تعداد هواپیمای تجاری موجود در جهان در سال ۲۰۰۷ به ۲۰۷۰۲ فروند افزایش یافت که با انجام ۸/۲۰ میلیون پرواز، ۴۳ میلیون ساعت پرواز نمودند. از سال ۱۹۲۶ تاکنون، بدترین سال برای هوانوردی، سال ۱۹۲۹ بوده است که در آن سال ۵۱ سانحه بوقوع پیوسته بود که شامل یک سانحه برای هر یک میلیون مایل پرواز می شود. اگر میزان سوانح ثابت می ماند امروز باید شاهد ۷۰۰۰ سانحه در هر سال میبودیم.[۱۸۳]
یکی از علل ایمنی و امنیت حمل و نقل هوایی، قابل اطمینان بودن تحقیق در مورد سوانح و حوادث هوایی و استفاده از نتایج تحقیق در توسعه هواپیمایی است. طبق آمارهایی که سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری از میزان مرگ و میر در سال ۱۹۹۷ گزارش کرده‌است نشان میدهد از هر یک صد میلیون نفر مسافر در هر کیلومتر مسافرت فقط ۴% مسافر تلف شده‌اند. علت دیگر امن بودن هواپیما را باید، پیشرفت تکنولوژی، برنامه ریزی مؤثر و مدیریت صحیح در صنعت هوانوردی جهانی و ایجاد فرهنگ رعایت اصول و مقررات هوانوردی در بین کشورهای عضو سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری دانست.
قاضی دادگاه مانیتوبا در قضیهای میگوید: خطر مرگ یا صدمه جسمانی جدی برای مسافرانی که از هواپیما برای مسافرت استفاده مینمایند در مقایسه با سایر وسایل حمل و نقل فوق العاده زیاد است. وقتی برای هواپیمایی امکان ادامه پرواز وجود نداشته باشد معمولاً سقوط می کند و همه سرنشینان آن جان خود را از دست می دهند. به همین دلیل دستورالعملها و مقررات دقیق برای هواپیما در نظرگرفته شده و اصرار بر این است که کلیه دست اندرکاران نسبت به اجرای کامل آن اقدام نمایند.[۱۸۴] حال اگر نقصی در اجرای کامل استانداردها، دستورالعملها و مقررات وجود داشته و موجب بروز سانحه یا حادثهای شود، بررسی این سانحه یا حادثه چگونه باید باشد؟ اتحادیه بین المللی خلبانان خطوط هوایی، مقالهای را با عنوان «گزارش خسارات غیرتنبیهی»[۱۸۵] در سایت خود منتشر کرده اند که بنن و مک کلر[۱۸۶] در مقاله خود به قسمت هایی از آن اشاره کرده‌است. وی میگوید شناسایی اشتباهات و عوامل خطرزا گام اصلی مدیریت سیستم ایمنی است. یک تحقیقی که در سطح بین المللی انجام شده نشان میدهد که در بسیاری ازسوانح، به دلیل ترس از اینکه ممکن است از گزارشات تهیه شده برای تنبیه و مجازات افراد استفاده شود، تحقیقات مسیر درستی را طی نمیکنند. وقتی می‌توان از وقوع سوانح به عنوان تجربه برای آینده استفاده نمود که تحقیقات مربوط به سوانح در محیطی با «فرهنگ غیر تنبیه»[۱۸۷] اجرا گردند. انتشار و تبادل اطلاعات برای رسیدگی کیفری و مجازات باید با محدودیتهایی مواجه باشد.[۱۸۸] این سیستمی است که ایکائو و دیگر سازمان های بین المللی ایمنی هوانوردی از آن حمایت می‌کنند. البته این به آن معنی نیست که مرتکبین تخلف از مجازات مصون باشند زیرا شعار عدم مجازات موجب می شود کارکنان هواپیمایی از دقت لازم بدور بوده و امکان وقوع جرم نیز افزایش پیدا کند. همه تلاشها بر این است که آثار تنبیه و مجازات بر روی ایمنی هوانوردی ازبین برود ولی از مجازات متخلفین نیز چشمپوشی نشود. وقتی کادر پرواز احتمال بدهند که خطری پرواز را تهدید می کند، و علی‌رغم وجود خطر به پرواز ادامه دهند باید به آنها به عنوان متخلف نگریسته و اقدام لازم صورت گیرد.
در این گفتار چگونگی انجام تحقیق و استفاده از آن در حقوق بین الملل و حقوق کشورها بخصوص جمهوری اسلامی ایران مورد مطالعه قرار می‌گیرد. به این منظور ابتدا علت انجام تحقیق را بررسی نموده سپس انجام تحقیق در حوادث و سوانح هوایی را در کنوانسیون شیکاگو[۱۸۹] و انکس ۱۳ مورد مطالعه قرار داده و در آخر مقررات داخلی بعضی از کشورها نظیر جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی قرار میدهیم.
