( قرآن ) محمد صاحب رسالت است و حمل کننده دشواری ها و مسئولیت های آن و قران همان قانون اساسی است که رسالت را تبیین می کند . چیزی که شکی در آن نیست و این است که ایدئولوژی اسلامی یک انقلاب ریشه ای در زندگی عرب ها در زمینه اجتماعی ، فکری و معنوی طبیعی است که تاثیرات خود را بر زندگی ادبی عمومی نیز بگذارد ، به ویژه شعر اسلامی به معنای کامل کلمه ، بر پایه التزام است و از ایمان صادق و پذیرش عقلی و قلبی سرچشمه می گیرد . ( منبع پیشین ، ص ۶۹)
به رغم این که دین اسلام شعر را تشویق نمی کند ، پیامبر اسلام در مبارزه عقیدتی از نقش سازنده شعر غافل نمی شود ، به ویژه زمانی که گروهی از شعراء با هجو پایین آوردن ارزش دین به مقابله پرداختند و پیامبر به تعدادی از شعرای مومن سفارش کرد که جواب آن ها را بدهند و حسان بن ثابت
( ۵۹۰ – ۶۷۴ ) و کعب زهیر ( ؟ – ۶۶۲ ) ( فاخوری ، ۱۳۸۳ هـ . ش ، ص ۱۷۱ )
و عبدالله بن رواحه ( ؟ – ۶۴۷ ) از عقیده اسلامی دفاع می کردند به تعالیم و اهداف آن توجه نشان می دادند و به ذکر جنگ های مسلمانان می پرداختند و شعر آن ها شعر ملتزم به معنای حقیقی بود که هدف انتشار آن و داخل کردنش در اعماق جان مردم بود و از عقیده ای سرچشمه می گرفت که تمام شئون زندگی مردم را در بر می گرفت . ( ابوحاقه ، ۱۰۸۵ م ، ص ۶۹ )
اما شعرای پیامبر هنوز اسلام در قلب هایشان نفوذ نکرده بود . آن ها جز عقیده در همه چیز جاهلی بودند . در حالی که سنی از آن ها گذشته بود این عقیده را پذیرفتند و به شدت نسبت به آن تعصب داشتند ، اما تاثیر فکری ، عاطفی و وجدانی در قلوب آن ها نگذاشته بود . چرا که این امر نیاز به امتزاج آن با تجربه زندگی دارد چه در سطح فردی و چه در سطح گروهی همان طور که نیاز به جایگر شدن تاثیر آن در نفس ها دارد که این امر نیازمند گذر زمان است و این موارد برای شعرای پیامبر رخ نداد ، به همین خاطر تجارب شعر اسلامی آن ها در اکثر موارد دچار سستی بود و التزام آن ها غالباً تاثیر سطحی و ضعیف داشت ، به جز در برخی قصائد و قطعه ها که انفعال ریشه ای می بینیم ، از جمله « لامیه » کعب بن زهیر ( م ۶۶۲ ) که مطلع آن « بانت سعاد » است و برخی قصائد حسان بن ثابت ( م ۶۶۲ ) .

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

عصر اسلامی در ایام خلفای راشدین ادامه یافت اما هیچ شاعر بر جسته ای به وجود نیامد نه در التزام و نه در غیر التزام ، به جزء حطیئه ( ۶۷۸ م ) که فقط در هجا التزام داشت البته این التزام ، التزام مورد نظر ما نیست چون گرایش آن به سمت شر و بدی است و این در نقطه مقابل التزام حقیقی قرار
می گیرد . ( منبع پیشین )
شرایط در عصر اموی دگرگون شد و زندگی پیچیده شد و جامعه اسلامی تحولات مهمی را در سیاست ، اجتماع ، اقتصاد ، فکر و دین به خود دید . از بارزترین این تحولات ظهور احزاب سیاسی بود که با یکدیگر به مبارزه پرداختند و سعی در نابودی یکدیگر داشتند . هر یک از این احزاب ایدئولوژی ، اهداف شعراء و خطبای خود را داشت و شکی نیست که دلیل تقسیم بندی و دشمنی آن ها در درجه اول سیاسی بود و محور آن خلافت اسلامی و آن چه از قدرت و ریاست نشأت می گیرد بود . ( همان
، ص ۷۰ )
در این عصر هر حزب برای خود شعرائی داشت که از عقیده آن حزب دفاع می کرد و التزام در شعر اموی سیاسی بود و آن التزام صریح و واضح بود که بر عقیده ای معین استوار بود و در دیدگاهی که شاعر نسبت به خلافت امور یا سایر احزاب دارد نمود پیدا می کرد . ( همان ، ص ۷۲)
مهم ترین شعرای التزام در عصر اموی عبارتند از : اخطل بنی تغلب ( ۶۴۰ – ۷۱۰ م) نماینده دیدگاه خلافت اموی ، کمیت بن زید اسدی ( ۶۷۸ – ۷۴۳ م ) نماینده دیدگاه شیعه عبدالله بن قیس الرقیات ( ۶۸۰ – ۷۴۴ م ) شاعر زبیری هاوقطری بن الفجاءه ( ؟ – ۶۹۷ م ) ، و الطرّماح بن حکیم ( ؟ – ۷۲۳ م) و عمران بن حطان ( ؟ – ۷۳۷ م ) از شعراء خوارج . ( فاخوری ، ۱۳۸۳ هـ . ش ، ص ۱۷۰)
کمیت بن زید اسدی یک شاعر ملتزم است که به حق خاندان ابوطالب در خلافت از نظر عقلی و وجدانی ایمان دارد و شعر خود را بر پایه این اصل بنا می کند و در راه آن به مبارزه می پردازد و تبعات ناشی از این دیدگاه را به جان می خرد و هیچ طمعی در مال و منال ندارد . ( منبع پیشین ، ص ۷۴)
و در بخشی از قصائد خود که هاشمیات نامیده می شود از یک مبدأ ایدئولوژیک تعبیر می کند . به خاطر التزام او به مساله بنی هاشم و قرار دادن بنی هاشم به عنوان محور ، این قصائد هاشمیات نامیده شد . کمیت عقیده دینی و مکتب سیاسی خود و عشق خود به بنی هاشم را در ضمن هاشمیات خود آشکار می کند و همه چیز خود را در راه آن ها قربانی می کند و تمام مسئولیت های آن را می پذیرد .
او هیچ ترسی از ظلم ، مال و مقام ، غذا و عشق زنان ندارد و هیچ چیز بی ارزش دنیا نمی تواند کمیت را فریب دهد یا او را از عشق به بنی هاشم روی گردان کند .
با وجود این که کمیت اموی ها را مدح می کند و از آن ها صله می گیرد مانند اهل بیت آن ها را دوست ندارد و به هاشمی ها خیانت نمی کند و دیدگاه خود را تغییر نمی دهد و از بین اشعار او فقط هاشمیات او مشهور شده است . ( همان ، صص ۷۴ – ۷۵ )
عصر عباسی عصر طولانی مدت است و بهار تمدن عربی و عصر طلائی عرب محسوب می شود التزام دینی در عصر عباسی ادامه حرکتی است که با ظهور اسلام آغاز شد و روز به روز رشد کرد و ریشه دواند تا به قرن دوم هجری رسید . اما در هم آمیختن ملت ها و فرهنگ ها و تمدن ها و پیشرفت های زندگی اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و فکری به التزام دینی رنگ تازه ای بخشید و ناگاه آن را به زهد در زندگی و عبادت و تقوا تبدیل کرد . و از ویژگی های بارز شعر زهد این است که ارتباط تنگاتنگی با دین دارد و بر پایه ایمان قلبی استوار است و شاید بهترین مثال شعر زهد در عصر عباسی شعر ابوالعتاهیه باشد . از جمله قصیده مطلع آن بیت زیر می باشد : ( همان )
لِدُوا للموتِ وابنُوا للـخراب فکلکُمُ یَصیرُ الــی تَبابِ
( افرام البستانی ، ۱۴۲۹ هـ . ق ، ۳/۱۳۹)
أخــوَیَّ مُـــرَّا بــالقُبُــورِ و سَلِّمــا قَبــلَ المَسیـر
حَتّی متی یستفَّزنی الطمعُ ألیس لی بالکفافِ مُتَّسعُ
اما پیشرفت فکری عرب ها در امر دین تنها به زهد نشد بلکه باعث پیدایش تصوف نیز شد . البته تصوف بیشتر تحت تاثیر موج های فکری هندی ها و ایرانی ها بود و بهترین مثال این گونه شعر ، شعر ابن فارض است . ( ابوحاقه ، ۱۰۸۵ م ، ص ۹۲)
۳-۳- التزام فکری در شعر معاصر عربی
شعر ملتزم و ادبیات ملتزم را می توان این گونه تعریف کرد : ادبیاتی است که تصویری صادق از احساسات درونی سراینده آن است . ادیب ملتزم کسی است که کلماتش خواه شعر و خواه نثر تصویری صادق از احساسات درونی اش باشد و کسی باشد که لفظ نزد وی معنا را در آغوش گیرد و ادیب ملتزم شاعر یا نویسنده آزادی است که کلمات تعبیری از احساسات درونی اوست یعنی صداقت در احساس و صداقت در انتقال این احساس، صداقتی که ادیب را به سوی آزادی خلاق و مبتکر می کشاند این گونه است که شعر ملی و قومی و دینی یک بخش از رسالت شعر ملتزم می شود و بخشی از تعبیر صادقانه از احساساتی که کمال شعر است . ( قش ، ۱۹۷۱ م ، ص ۶۰۰ )
این جا است که در می یابیم که شعر حقیقی در دنیای عرب از احساسات صادقانه پرده بر می دارد که مثل مرحله قومی گرایی بزرگی که عرب ها آن را می گذرانند امروز شاعر عرب ملتزم کسی است که با زندگی امت خویش هم زیستی دارد . باید به این نکته اشاره کنیم که عقیده التزام در ادبیات تاکنون مفهوم حقیقی واضح و مشخص خود را در اذهان پژوهشگران نیافته است و التزام نزد آن ها مخلوطی از سیاست ، جامعه ، مفاهیم ملی ، قومی و بین المللی است و اصول مبارزه و انقلاب در التزام ، انقلابی در سیاست و انقلابی در جامعه است و گاهی موارد مفهوم کم ارزش تری به خود می گیرد به معنای ادبیاتی می شود که نظام خاصی یا یک نوع خاص حکومت را همراهی می کند و در خدمت آن قرار می گیرد و با تعصب از اصول و مبادی آن دفاع می کند . ( همان ، ص ۶۰۱ )
التزام در ادبیات این است که ادیب دیدگاه خاصی در قبال مساله معین داشته باشد و از آن دفاع کند . ( عزام ، ۱۹۸۹ م ، ص ۲۰ )
در اوایل قرن بیستم و اندکی قبل از جنگ جهانی اول ادبیات تحت تاثیر واقعیت سیاسی و اجتماعی و ادبی و نقد تحت تاثیر جنبش های اصلاح دینی و دعوت به تمدن غرب واقع شد و گرایش آن به سوی زبان فصیح عرب و دور شدن از محسنات لفظی بود .
با پایان این دوره ، دوره جدیدی شکل گرفت که نقطه آغاز آن انقلاب ۱۹۱۹ و پایان آن جنگ جهانی دوم به سال ۱۹۴۵ بود در این مرحله ادبیات تحت تاثیر دعوت به آزادی فردی قرار گرفت .
( السحرتی ، ۱۹۷۹ م ، ص ۲۵)
اصل در ادبیات و هنر این است که مقید باشد و بعدها آزادی را شناختند . بنابراین شاعر در جوامع ابتدایی در حالی که ملتزم به دفاع از قبیله است متولد می شود و ویژگی های آن را می ستاید و با دشمنانش به مبارزه می پردازد و شاعر تنها زمانی که به تعبیر احساسات درونی خود پرداخت که جوامع رو به سوی پیچیدگی نهاد .
ادیب باید آزاد باشد چون اگر ادیب نظر خود را بفروشد دیگر ادیب نیست و بدون آزادی نه هنری وجوددارد و نه ادبیاتی و هر کس به هنرمند یا ادیبی بگوید باید این کار را انجام دهی او را کشته است .
( قش ، ۱۹۷۱ م ، ص ۶۰۱ )
با این وجود می بینیم که شرایط در عصر نهضت با عصرهای پیشین متفاوت است و زندگی عرب ها در طی این دوره حوادث و رویدادهایی را در سطح سیاسی و قومی اجتماعی و اقتصادی و فکری به خود دیده است . قبل از ورود به این عصر باید آن را به دو دوره تقسیم کنیم : دوره اول که از آغاز قرن نوزدهم تا پایان جنگ جهانی اول به طول می انجامد و دوره دوم از پایان جنگ جهانی دوم می باشد . ( ابوحاقه ، ۱۸۰۵ م ، ص ۱۰۴ )
در این دوره در کنار گرایش غربی یک گرایش اسلامی به وجود آمد و هدف آن این بود که ابزار و امکانات که می تواند مسلمانان را توانا و قادر بسازد را کشف کند تا بتوانند از خود در برابر خطرات خارجی محافظت کنند و این که سرزمین خود را از استعمار و نفوذ غربی ها رها سازند . جمال الدین اسد آبادی ( ۱۸۳۸ – ۱۸۹۷ ) و شاگرد او محمد عبده ( ۱۸۴۸ – ۱۹۰۵) در رأس این گرایش قرار می گیرند. جمال الدین اسد آبادی معتقد بود که مسلمانان در حقیقت ضعیف تر از اروپائی ها نیستند . بلکه به خاطر تفرقه و جهلشان ضعیف شده اند . ( منبع پیشین ، ص ۱۰۹ )
این گرایش اسلامی در اواخر قرن نوزدهم بر سر زبان شعراء زیادی جاری بود و یکی از پدیده های التزام بود که شعر عربی آن دوره مملو از آن بود و این گونه بود که شعر عربی در نیم قرن قبل از جنگ جهانی اول سرشار از ایدئولوژی اسلامی ، ستودن دین اسلام و فضائل آن و دعوت به اتحاد و تعاون بود . همچنین ذکر مشاهیر جدید و قدیم اسلامی ، تمجید میراث و تمدن اسلامی ، ذکر دست آوردهای بزرگ اسلام و دعوت مسلمانان به بیدار شدن از خواب غفلت و خروج از سقوطی که در آن دست و پا می زدند بود . ( همان ، ص ۱۱۵ )
مهمترین شعرای گرایش اسلامی عبارتند از حافظ ابراهیم ( ۱۸۷۰ – ۱۹۲۲ ) ، محمد عبدالمطلب ( ۱۸۷۰ – ۱۹۳۱ ) ، احمد شوقی ( ۱۸۶۸ – ۱۹۳۲ ) ، احمد محرم ۰ ۱۸۶۹ – ۱۹۴۵ ) ، معروف الرصافی ( ۱۸۷۵ – ۱۹۴۵ ) ، شکیب ارسلان ( ۱۸۷۰ – ۱۹۴۶ ) ( همان ، ص ۱۱۶)
احمد شوقی نیز یکی از شعرای مهم این گرایش محسوب می شود بیش از بیست قصیده در این گرایش دارد . از جمله قصیده هزیمه نبویه که مطلع آن بیت زیر است .
ولد الهدی و الکائنات فینا وفم الزمان تبسم و ثناء
بخش اول این قصیده مربوط به تولد حضرت محمد و خوشحالی کائنات از این تولد میمون و مبارک است . و بخش دوم آن مربوط به منزلت پیامبر است و بخش سوم صحبت از قرآن معجزه بزرگ اسلام و تعالیمی که در خود جای داده است . او در بخش چهارم به مدح پیامبر می پردازد و جنگ ها و
پیروزی های پیامبر را ذکر می کند . و در بخش ششم از نهضت بزرگی صحبت می کند که مسلمانان با بهره گرفتن از این دین محقق ساختند . ( همان ، ص ۱۱۷ )
نقطه شروع التزام در ادبیات عربی معاصر بر بیداری زود هنگام نزد فرهنگ دوستان و اندیشمندان دلالت می کند و آگاهی آن ها از مسئولیت اجتماعی خودشان استوار است . از آغاز این قرن جز در عصر رومانتیک و رمزگرایی شاعر ، سخنگوی جامعه خویش شد و از این که صدای اعتراض و مخالفت باشد کوتاهی نکرد . اما مصیبت فلسطین در سال ۱۹۴۸ جامعه عربی را در زندگی اجتماعی و سیاسی به تنگنایی عمیق فرو می برد . ( خسروی ، ۱۳۸۴ هـ . ش ، ص ۵۵ )
مصیبت فلسطین در سال ۱۹۴۸ منجر به ظهور شعرای « واقع گرایی » اجتماعی شد ، که این گرایش مکاتب سه گانه ( کلاسیک ، رومانتیک و رمزگرایی ) را در شعر رد کرد و به سوی نوعی التزام اجتماعی ، ذاتی سوق پیدا کرد . این شعراء و دیگر شعرای معاصر از اصل شعر خارج شدند ، بدون این که آن را طرد کنند و رو در روی زندگی عربی معاصر قرار گرفتند . ( همان )
۴-۱- زندگی شخصی
مطلع کلام این که در ادبیات عرب دو اسماعیل صبری با تشابه اسمی دیده می شود که ما به معرفی اسماعیل صبری کوچک با شهرت شاعری ابوامیمه در کنار اسماعیل صبری بزرگ خواهیم پرداخت.
ابوامیمه در سال ۱۸۸۶ در قاهره دیده به جهان گشود . او از جمله کسانی است که از کودکی با مشکلات فراوان مواجه بود . به نظر می رسد که شرایط او مانع از این شد که تحصیلاتش را به پایان برساند . پس به دبیرستان اکتفا کرد . و سال های طولانی به تعلیم و آموزش پرداخت که البته تمام این سال ها به سختی گذشت و در کنار این سختی ها او هنرمندی با استعداد در شاخه های مختلف هنری شد .
خط عربی را بسیار زیبا می نوشت . آنقدر خوب نقاشی می کرد که در آموزشگاه های نقاش تدریس می کرد هم چنین شعر غنایی می سرود شعر زیبا با دیباجه ای نورانی و زبانی محکم و فصیح تا جایی که شنوندگان قطعه هایی از اشعارش را می شنیدند و حفظ می کردند .
بنابراین شاعر از این دریچه به جامعه خویش راه یافت و به رغم مشکلات و موانع موجود تلاش
می کرد هم منزلت اجتماعی و هنری خوبی کسب کند و هم از این طریق امرار و معاش نماید . ( صبری ، بی تا ، ص ۶ )
او علاوه بر سرودن شعر در نمایش نامه نویسی نیز شهرت بسیاری کسب نمود . درون مایه بیشتر نمایش نامه های او طرح مشکلات اجتماعی جامعه بود .
این مسئله باعث توجه مردم به وی شد و به عنوان یکی از چهره های شاخص نمایش نامه نویسی مطرح گردید . چرا که در آن زمان نمایش نامه نویسی یکی از شکوفاترین دوره های خود را سپری
می کرد . قصه هایی که به شیوه هزار و یک شب و مانند آن ها به مشکلات اجتماعی می پرداختند ، درون مایه و محتوای نمایش نامه را تشکیل می دادند . به همین دلیل میراثی که اسماعیل صبری از خود بر جای نهاد معرف شخصیت هنری او می باشد .
از جمله نمایش نامه های این شاعر عبارتند از : « شبح » و « بدر البدور » . او برخی از نمایش
نامه های خارجی را نیز به زبان عربی ترجمه کرد ه است همانند : « ربیع الکوخ » اثر « چارلز گازفس » بنابراین ما در برابر شاعری هنرمند هستیم که طبیعت قدرت هنری نافذی به او بخشیده است .
ابوامیمه مدت مدیدی از زندگی خود در وزارت معارف گذراند اما به دلیل از دست دادن بینایی ، کار خود را رها کرد و در این زمینه نیز ، ابیات زیر را چنین سروده است :
خَدَمتَ المعارفَ عَهداً طویلا أمینا وَ فیا حَمیـدَ الــذکر
وَ بعد اجتهادِی ثلاثَین عاماً أحاطت حیاتی غُیُوم الکَدَر
(منبع پیشین ، ص ۷ )
روزگار طولانی به وزارت معارف خدمت کردم در حالی که امانت دار خوش نام بودم بعد از سی سال کار مجدانه ابرهای تیره زندگی مرا احاطه کرد .
سرانجام قصه زندگی او پایان گرفت … قصه زندگی شاعری که رنج های دیگران را به تصویر